ابوعلی طوسی

اَبوعَلیِ طوسی، حسن‌ بن محمد بن حسن (د بعد از 511 ق / 1117 م)، فرزند شیخ طوسی، فقیه و محدث و یکی از مهم‌ترین حلقه‌های واسطه در سلسلۀ اسانید شیعه. تاریخ دقیق تولد و وفات او روشن نیست، اما باتوجه به اینکه وی در حدود 455 ق از شیخ طوسی اجازۀ روایت دریافت داشته است، می‌توان زمان تولد او را میانه‌های نیمۀ اول سدۀ 5 ق تخمین زد (نک‍ : آقابزرگ، مقدمه، 11). آخرین اطلاع از حیات وی مربوط به 511 ق است که عمادالدین، 2، 5، جم‍‌ )، ولی احتمالاً در 520 ق وی زنده نبود، زیرا هبة‌الله‌ بن نماء که در این سال در نجف به تحصیل اشتغال داشته، با واسطه و با قید «رضی‌الله عنه» از او روایت کرده است (نک‍ : سند آغازین کتاب سلیم، 63). به هر روی باتوجه به طبقۀ رجالی وی، گفتۀ صفدی (12 / 251) که وفات او را در حدود 540 ق دانسته است و نیز گفتۀ ابن‌شاکر کتبی (12 / 404) که به صراحت نام وی را در وفیات سال مذکور آورده است، نادرست می‌نماید. 
ابوعلی که از خاندانی صاحب نام برخاسته بود، در مکتب پدرش شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی طلب علم کرد و در علوم دینی به پایه‌ای رسید که به وی لقب مفید داده شد و گاه برای تمـایز او از شیخ مفید، مفید ثـانی نیز خوانده می‌شد (نک‍ : ابن فوطی، 715؛ امین، 5 / 244). ابوعلی غیر از پدر، نزد شیوخی چند از امامیه و غیر ایشان مانند ابویعلی سَلار دیلمی، ابن صقّال، ابوطیّب طبری. خلال و تنوخی (ابن حجر، 2 / 250؛ امین، 5 / 246؛ نیز نک‍ : مجلسی، 104 / 106) دانش آموخت. 
نویسندگان غالباً وی را پارسا، عالم و البته ثقه دانسته‌اند و طالبان پیوسته جهت اخذ علم نزد او می‌شتافتند (صفدی، همانجا؛ منتجب‌الدین، 42؛ حر عاملی، 2 / 76). افراد بسیاری نزد او به فراگیری دانش پرداختند، از آن جمله‌اند عمادالدین طبری، ابوالفتوح احمد بن علی رازی، طبرسی صاحب مجمع البیان، حسین ‌بن احمد بن طحال مقدادی، علی‌ بن شهرآشوب، ابن رطبۀ سوراوی، هبة‌الله سقطی، الیاس‌ بن هشام حائری، محمد بن محمد نسفی و عبیدالله ‌بن حسن‌ بن بابویه (ابن حجر، همانجا؛ عمادالدین، 2؛ ابن شهرآشوب، مناقب، 1 / 11-12؛ منتجب‌الدین، 42، 46، 52؛ مجلسی، 105 / 11؛ افندی، 1 / 335-336). 
آنچه سبب شده است که ابوعلی طوسی در بین رجال امامیه بسیار مورد توجه قرار گیرد، روایاتش از شیخ طوسی و نیز وجود نام او در قریب به اتفاق اجازات روایی شیعه است. چنانکه از 3 راوی اصلی شیخ طوسی، یعنی ابوالصمصام ذوالفقار بن معبد، ابوالوفا عبدالجبار بن عبدالله رازی و ابوعلی طوسی (نک‍ : مجلسی، 105 / 25، جم‍ ؛ افندی، 1 / 334). با نظری آماری به سلسلۀ اسانید، می‌توان دریافت که این نام ابوعلی است که در بیشتر آنها مذکور است. گفتنی است که شیخ طوسی به عنوان حلقه‌ای اساسی در اسانید امامیه که طرق بسیاری در روایات آثار پیشینیان داشته، آنها را به فرزندش ابوعلی منتقل کرده است. حال با آنچه دربارۀ ابوعلی گفته شد، نقش او به عنوان رابط بین گذشتگان و آیندگان خود در اسانید روایات و اجازات امامیه به خوبی روشن می‌گردد. 
ابوعلی نیز به نوبۀ خود با انتقال طرق یاد شده به شاگردانش، به‌ویژه عمادالدین طبری، ابن‌رطبۀ سوراوی و الیاس‌ بن هشام، به عنوان حلقه‌ای مهم در سلسله‌های اسانید اجازات و روایات امامیه ایفای نقش کرده است (نک‍ : کتاب سلیم، همانجا؛ عمادالدین، 2، 3، جم‍ ؛ کیذری، 1 / 464، 3 / 1233-1234؛ ابن طاووس، 180؛ شهید اول، الاربعون، 20، 22، 24، 65؛ جم‍ ؛ مجلسی، 104 / 33، 50، 69، 144، جم‍ ، 105 / 11، 25، 45، جم‍‌ ). 
ابوعلی یکی از مهم‌ترین مروجان فقه شیخ طوسی است. شرح او بر کتاب النهایة (نک‍ : سطور بعد) خود شاهدی قوی بر این مدعاست (نک‍ : همو، 104 / 33، 69، 144، 157- 158، جم‍‌ ). وی در مقام یک فقیه صاحب نظر نظرات و آرائی خاص خود در فقه داشته است. از آراءِ منسوب به اوست قول به وجوب استعاذه در قرائت، در نماز و غیر آن که از فتاوای شاذ به‌شمار است (نک‍ : افندی، 1 / 336؛ قس: طوسی، الخلاف، 1 / 324-325). 
ابوعلی طوسی صاحب آثاری بوده که هم‌اکنون تنها نامی از آنها باقی مانده است، از آن جمله‌اند: الانوار، که افندی در خاتمۀ بحارالانوار (مجلسی، 107 / 166، 168) بدون ذکر سند از آن نام برده است؛ اثر دیگر المرشد الی سبیل المتعبد است که ابن شهر آشوب در معالم العلماء (ص 37- 38) آن را معرفی کرده است و پس از او حرعاملی (همانجا) از شرح ابوعلی بر کتاب النهایۀ شیخ طوسی یاد کرده که آقابزرگ ( الذریعة، 14 / 110، 20 / 305) آن را با المرشد یکی دانسته است. ظاهراً نسخ شرح النهایۀ ابوعلی تا روزگاری متأخر باقی بوده و مورد استفادۀ کسانی چون شهید اول ( الذکری، 10) قرار گرفته است. برخی امالی شیخ طوسی را نیز جزو آثار ابوعلی شمرده‌اند (مثلاً نک‍ : حرعاملی، همانجا)، اما گویا ابوعلی فقط راویِ امالی بوده و امالی منتسب به وی در واقع مجموعه‌ای از احادیث به املای پدرش شیخ طوسی است (نک‍ : طوسی، امالی، 1 / 2، 31، جم‍ ، نیز مقدمه). 

مآخذ

 آقابزرگ، الذریعة؛ همو، مقدمۀ الغیبۀ طوسی، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1330 ق؛ ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر، بغداد، 1397 ق / 1977 م؛ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ همو، مناقب آل ابی‌طالب، قم، چاپخانۀ علمیه؛ ابن طاووس، علی‌ بن موسی، فلاح السائل، تهران، 1382 ق؛ ابن فوطی، عبدالرزاق ‌بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش محمد عبدالقدوس قاسمی، 1359 ق / 1940 م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ امین، احمد، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، 1358 ق؛ شهید اول، محمد بن مکی، الاربعون حدیثاً، قم، 1407 ق؛ همو، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، سنگی، 1271 ق؛ صفدی، خلیل‌ بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش رمضان عبدالتواب، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، 1407 ق؛ همو، امالی، بغداد، 1384 ق / 1964 م؛ عمادالدین طبری، محمد بن محمد، بشارة المصطفی، نجف، 1382 ق / 1963 م؛ کتاب سُلیم ‌بن قیس الکوفی، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ کیذری، محمد بن حسین، حدائق الحقائق، به کوشش عزیزالله عطاردی، حیدرآباد دکن، 1402 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ منتجب‌الدین، علی‌ بن عبیدالله، الفهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، 1404 ق.